معرفی نظام‌های رتبهبندی
دانشگاه‌ها و موسسات علمی همواره با محیط چالش‌برانگیز و رقابتی شدید در سطح ملی و بینالمللی روبهرو هستند. این رقابت، نظام جدیدی از ارزیابی دانشگاه‌ها را ایجاد کرده که به رتبهبندی دانشگاه‌ها معروف است؛ رتبهبندی به معنای شناخت جایگاه یک مؤسسه در مقایسه با سایر مؤسسه‌ها بر پایه اندازه‌گیری ترکیبی از معیارها و شاخص‌هاست که در نهایت فهرستی از اسامی دانشگاه‌ها و مؤسسات به‌صورت رتبهبندی شده، ارائه میشود. امروزه، رتبهبندی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، جزئی جدایی‌ناپذیر از نظام‌های آموزش عالی محسوب میشود زیرا تنها با پایش هدفمند، ساختاریافته و دقیق عملکرد آنها میتوان به ارتقای مداوم کیفیت دست یافت؛ بنابراین، میتوان با طراحی دقیق و همه‌جانبه شاخصهای عملکردی، به رتبهبندی این مؤسسات پرداخت و با ایجاد یک محیط رقابتی، پیشرفت سریع و دستیابی به اهداف آموزش عالی را تسهیل نمود. آشنایی با نظام‌های رتبهبندی و شاخصهای آنها از ضروریات اجتناب‌ناپذیر تدوین برنامه تحول راهبردی دانشگاه است. رتبهبندی دانشگاه‌ها بر اساس معیارهای مختلفی از قبیل معیارهای پژوهشی، آموزشی، وجهه بینالمللی، تسهیلات و امکانات و... انجام میشود که هر معیار نیز دارای شاخصهای معینی است. دانشگاه‌هایی که در نظام‌های مختلف رتبهبندی قرار می‌گیرند مشخصات و شاخصهای لازم برای رشد و پیشرفت کشور را دارند. لذا در برخی از دانشگاه‌های دنیا از این رتبه‌بندی‌ها برای ارزیابی‌های کیفی استفاده میشود. برخی از نظام‌های مهم به‌شرح زیر است:
- رتبه بندی دانشگاهی شانگهای ARWU
- نظام رتبهبندی آکادمیک دانشگاه‌های جهان یا شانگهای از معتبرترین نظام‌های رتبه‌بندی‌های جهانی است که نتایج آن توسط دانشگاه شانگهای چین منتشر میشود. این رتبهبندی در قالب یک پروژه بزرگ در کشور چین برای اولین بار در سال ۲۰۰۳ میلادی توسط دانشگاه شانگهای منتشر شد و به صورت سالانه به‌روز رسانی می‌گردد. همچنین، رتبهبندی جهانی موضوعات دانشگاهی (GRAS) شانگهای نیز با روش‌شناسی جدید برای اولین بار در سال 2017 منتشر شد.
در رتبهبندی موضوعی شانگهای، دانشگاه‌ها در ۵۴ موضوع علمی متفاوت در قالب ۵ حوزه اصلی (علوم طبیعی، مهندسی، علوم زیستی، علوم پزشکی و علوم اجتماعی) و بر اساس ۵ شاخص: خروجی پژوهش ( شمار انتشارات در نشریه‌های چارک نخست)، تاثیر پژوهش (استنادات)، همکاری بینالمللی، کیفیت پژوهش و جوایز علمی بینالمللی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. شانگهای از پایگاه Web of Science و InCites به عنوان منابع جمع‌آوری اطلاعات استفاده می‌کند. و بر اساس رویکرد ارزیابی این نظام رتبهبندی، دانشگاه‌هایی که تعداد انتشارات آنها در هر حوزه علمی از حد معینی بیشتر باشد در لیست رتبهبندی موضوعی قرار خواهند گرفت.
- نظام رتبهبندی آکادمیک دانشگاه‌های جهان یا شانگهای از معتبرترین نظام‌های رتبه‌بندی‌های جهانی است که نتایج آن توسط دانشگاه شانگهای چین منتشر میشود. این رتبهبندی در قالب یک پروژه بزرگ در کشور چین برای اولین بار در سال ۲۰۰۳ میلادی توسط دانشگاه شانگهای منتشر شد و به صورت سالانه به‌روز رسانی می‌گردد. همچنین، رتبهبندی جهانی موضوعات دانشگاهی (GRAS) شانگهای نیز با روش‌شناسی جدید برای اولین بار در سال 2017 منتشر شد.
- رتبه بندی دانشگاهی کیو اس QS
- رتبهبندی دانشگاهی جهانی کیو اس به اختصار QS یکی دیگر از نظام‌های معتبر ارزیابی دانشگاهی است که هر سال توسط کاکرلی سیموندز لیست دانشگاه‌های برتر جهان منتشر میشود. رتبهبندی کیو.اس از سال 2004، سالانه دانشگاه‌ها جهان را با استفاده از شش شاخص ارزیابی و 1000 دانشگاه برتر را معرفی می‌نماید. اطلاعات مورد نیاز این نظام رتبهبندی از طریق نظرسنجی از صاحب‌نظران حوزهای موضوعی، نظرسنجی از کارفرمایان، پایگاه استنادی اسکوپوس و پرسشنامه‌ای که خود دانشگاه‌ها پر می‌‌کنند، گردآوری می شود.
شاخصهای ارزیابی این نظام رتبهبندی به صورت زیر است:
1- اعتبار دانشگاه: شاخص کیفی مبتنی بر اظهار نظر صاحب‌نظران است که بیشترین امتیازات را به خود اختصاص داده است. از صاحب‌نظران حوزهای موضوعی در ارتباط با اعتبار دانشگاه‌ها در رشته موضوعی مورد تخصص خود نظرسنجی میشود (وزن 40 درصد).
2- اعتبار افراد شاغل: دیدگاه کارفرماها درباره کیفیت کاری فارغ‌التحصیلان هر دانشگاه مورد بررسی قرار می‌گیرد (وزن 10 درصد).
3- نسبت اعضای هیات علمی به دانشجو: این شاخص کیفیت آموزش دانشگاه‌ها و مدت زمانی که هر عضو هیئت علمی به یک دانشجو اختصاص می‌دهد را مورد ارزیابی قرار می‌دهد (وزن 20 درصد).
4- میزان استناد به هر عضو هیات علمی: هدف از این شاخص بررسی تاثیر پژوهشی دانشگاه‌ها است. اطلاعات مربوط به استنادات دریافتی پنج سال اخیر هر دانشگاه از پایگاه استنادی اسکوپوس استخراج و به منظور ارزیابی عادلانه دانشگاه‌ها به جای استناد کل دانشگاه، استناد به ازای هر عضو هیات علمی محاسبه میشود. (وزن 20 درصد).
5- تعداد اعضای هیات علمی بینالمللی و تعداد دانشجوی بینالمللی: هدف از این دوشاخص ارزیابی میزان موفقیت یک دانشگاه در جذب دانشجو و اعضای هیات علمی بینالمللی است (وزن 10 درصد).
- رتبهبندی دانشگاهی جهانی کیو اس به اختصار QS یکی دیگر از نظام‌های معتبر ارزیابی دانشگاهی است که هر سال توسط کاکرلی سیموندز لیست دانشگاه‌های برتر جهان منتشر میشود. رتبهبندی کیو.اس از سال 2004، سالانه دانشگاه‌ها جهان را با استفاده از شش شاخص ارزیابی و 1000 دانشگاه برتر را معرفی می‌نماید. اطلاعات مورد نیاز این نظام رتبهبندی از طریق نظرسنجی از صاحب‌نظران حوزهای موضوعی، نظرسنجی از کارفرمایان، پایگاه استنادی اسکوپوس و پرسشنامه‌ای که خود دانشگاه‌ها پر می‌‌کنند، گردآوری می شود.
- رتبه بندی دانشگاهی تایمز Times Higher Education
- نظام رتبهبندی تایمز یکی از نظام‌های معتبر بینالمللی در زمینه ارزیابی و رتبهبندی دانشگاه‌های جهان است. نخستین بار در سال 2004 میلادی پایگاه تایمز با همکاری پایگاه QS لیست برترین دانشگاه‌های جهان را منتشر نمودند و با اتمام همکاری این دو پایگاه، تایمز بصورت مستقل از سال ۲۰۱۰ اقدام به ارزیابی مراکز علمی نمود. پایگاه تایمز علاوه بر رتبهبندی دانشگاه‌ها در سطح جهانی و منطقه‌ای ، هر ساله لیست دانشگاه‌های برتر جوان و اثرگذار در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد را نیز منتشر می‌کند.
در رتبهبندی تایمز، ارزیابی دانشگاه‌های جهان بر اساس 13 شاخص در قالب 5 معیار زیر صورت می‌گیرد: - آموزش با وزن 30 درصد (اعتبار آموزشی 15٪، نسبت استاد به دانشجو 4.5٪، نسبت دانشجویان دکتری به دانشجویان لیسانس 2.25٪، نسبت اعضای هیات علمی با مدرک دکتری به کل 6٪ و درآمد 2.25٪)
- پژوهش با وزن 30 درصد (اعتبار پژوهشی 18٪، درآمد از پژوهش 6٪ و تعداد مقالات نمایه شده در پایگاه استنادی اسکوپوس به ازای اعضای هیات علمی 6٪)
- استنادات با وزن 30 درصد (تاثیر پژوهش، میانگین تعداد استنادها به ازای مقالات نمایه شده در 5 سال اخیر)
- وجهه بینالمللی با وزن 7.5 درصد (نسبت دانشجویان بینالمللی به دانشجویان داخلی2.5٪، نسبت اعضای هیات علمی بینالمللی به داخلی2.5٪ و سهم مقالات منتشر شده مشترک با نویسندگان همکار بینالمللی 2.5٪)
- درآمد از صنعت با وزن 2.5 درصد (انتقال دانش و میزان درآمد از صنعت به ازای اعضای هیات علمی)
- در رتبهبندی تاثیر تایمز (THE University Impact Ranking) اثرگذاری دانشگاه‌ها بر مبنای فعالیت‌های آنان در راستای اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد (SDGs) بر اساس 4 شاخص پژوهش، مدیریت، توسعه و آموزش سنجیده میشود. اهداف توسعه پایدار شامل 17 مورد: ۱- نبود فقر ۲- نبود گرسنگی ۳-سلامت و رفاه ۴- کیفیت آموزش ۵- برابری جنسیتی ۶- آب بهداشتی ۷-انرژی مقرون به صرفه و پاک ۸- اشتغال مناسب و رشد اقتصادی ۹- صنعت، نوآوری و زیرساخت ۱۰- کاهش نابرابری ۱۱- شهرها و جوامع پایدار ۱۲- تولید و مصرف مسئولانه ۱۳- عملکرد در خصوص کنترل اقلیم ۱۴- زندگی زیر آب ۱۵- زندگی در زمین ۱۶- صلح، عدالت و قدرت ۱۷- مشارکت در تحقق اهداف توسعه است.
- نظام رتبهبندی تایمز یکی از نظام‌های معتبر بینالمللی در زمینه ارزیابی و رتبهبندی دانشگاه‌های جهان است. نخستین بار در سال 2004 میلادی پایگاه تایمز با همکاری پایگاه QS لیست برترین دانشگاه‌های جهان را منتشر نمودند و با اتمام همکاری این دو پایگاه، تایمز بصورت مستقل از سال ۲۰۱۰ اقدام به ارزیابی مراکز علمی نمود. پایگاه تایمز علاوه بر رتبهبندی دانشگاه‌ها در سطح جهانی و منطقه‌ای ، هر ساله لیست دانشگاه‌های برتر جوان و اثرگذار در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد را نیز منتشر می‌کند.
- رتبه بندی دانشگاهی لیدن Leiden
- مرکز مطالعات علم و فناوري دانشگاه لایدن CWTS هلند از سال 2007 میلادی با ارائه شاخص‌هاي جدید، رتبه‌بندي موسسات علمی را آغاز نمود. نظام رتبهبندی لایدن دانشگاه‌های سراسر جهان را در قالب چهار معیار کلی: 1- تاثیر علمی شامل تعداد کل انتشارات، مقالات 50% برتر، مقالات 10% برتر، مقالات 5% برتر و مقالات 1% برتر به صورت تعداد و سهم از کل، مجموع و میانگین تعداد استنادهای انتشارات دانشگاه همچنین مجموع و میانگین تعداد استنادات نرمال شده (به رشته و سال) دانشگاه، 2- همکاری‌های علمی شامل تعداد کل انتشارات، همکاری علمی، همکاری بینالمللی، همکاری صنعتی، همکاری علمی با فاصله جغرافیایی کمتر از 100 کیلومتر و همکاری علمی با فاصله جغرافیایی بیشتر از 5000 کیلومتر (به صورت تعداد و سهم از کل)، 3- دسترسی آزاد به انتشارات و 4- تنوع جنسیتی نویسندگان مورد ارزیابی قرار می‌دهد. این ارزیابی بر اساس تولیدات علمی نمایه شده دانشگاه‌ها در پایگاه اطلاعاتی Web of Science در طول 4 سال اخیر صورت می‌گیرد و شرط لازم برای قرارگیری در لیست ارزیابی اولیه، انتشار حداقل 800 مقاله خالص (با احتساب مقالات حاصل از همکاری با موسسات علمی دیگر به صورت درصدی) است.
- رتبه بندی دانشگاهی یو اس نیوز U.S. News
- موسسه رتبهبندی بینالمللی یو اس نیوز (U.S.News) از سال ۲۰۱۵ سالانه دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی سراسر جهان را مورد ارزیابی و رتبهبندی قرار داده است. شاخصهای رتبهبندی این موسسه شامل شهرت جهانی پژوهش، شهرت منطقه‌ای پژوهش بر اساس داده‌های ۵ سال اخیر برگرفته از کلاریویت آنالیتکس، تعداد مقالات نشریات معتبر، کتاب‌ها و مقالات همایش‌ها در بازه 5 سال، تاثیر استنادی نرمال‌سازی شده، کل استنادها، تعداد انتشارات در بین ۱۰ درصد انتشارات پراستناد، درصد کل انتشارات در بین ۱۰ درصد انتشارات پراستناد، همکاری‌های بینالمللی، درصد کل پژوهش‌ها با همکاری بینالمللی، تعداد پژوهش‌های پراستناد در میان 1 درصد برتر پژوهش‌ها و درصد پراستنادترین انتشارات است.
- رتبه بندی دانشگاهی وبومتریکس Webometrics
- رتبهبندی وبومتریک توسط آزمایشگاه سایبرمتریک (Cybermetrics) اسپانیا انجام می‌پذیرد و شامل پایگاه داده‌های پانزده هزار دانشگاه و حدود ۵ هزار مرکز تحقیقاتی است. این مرکز، دانشگاه‌های جهان را بر اساس شاخص حضور در دنیای مجازی (وب) رتبهبندی می‌نماید. رتبهبندی وب (یا رتبه بندی وبومتریک) از سال 2004 ، دو بار در سال منتشر می شود (داده ها در هفته های اول ژانویه و جولای جمع آوری و در پایان دو ماه مذکور نتایج منتشر می شود) و بیش از 30000 موسسه آموزش عالی را در سراسر جهان پوشش می دهد.
در این نظام رنکینگ، حجم اطلاعات منتشر شده توسط یک دانشگاه بر روی وب‌سایت آن دانشگاه، قابلیت دسترسی به اطلاعات وب سایت، تعداد مقالات انتشار یافته و میزان ارجاع به مقالات به عنوان شاخصهای اصلی در نظر گرفته میشود. هدف از این رتبه بندی بررسی میزان اثرگذاری دانشگاه بر وب و تعهد آن به دنیای مجازی است. بدین ترتیب توجه دانشگاه‌ها به انتشار اینترنتی در افزایش رتبه آنها در این نوع رتبهبندی تاثیر‌گذار است.
- رتبهبندی وبومتریک توسط آزمایشگاه سایبرمتریک (Cybermetrics) اسپانیا انجام می‌پذیرد و شامل پایگاه داده‌های پانزده هزار دانشگاه و حدود ۵ هزار مرکز تحقیقاتی است. این مرکز، دانشگاه‌های جهان را بر اساس شاخص حضور در دنیای مجازی (وب) رتبهبندی می‌نماید. رتبهبندی وب (یا رتبه بندی وبومتریک) از سال 2004 ، دو بار در سال منتشر می شود (داده ها در هفته های اول ژانویه و جولای جمع آوری و در پایان دو ماه مذکور نتایج منتشر می شود) و بیش از 30000 موسسه آموزش عالی را در سراسر جهان پوشش می دهد.
- رتبه بندی دانشگاهی گرین متریک GreenMetric
- رتبهبندی جهانی دانشگاهی گرینمتریک (UI GreenMetric) به ابتکار دانشگاه اندونزی و با هدف ترویج پایداری در آموزش عالي در سال ۲۰۱۰ شکل گرفت. در این نظام رتبهبندی، دانشگاه‌های سراسر جهان بر اساس تعهد و اقداماتشان در راستای مباحث پایداری رتبهبندی می‌شوند. گرینمتریک از شش معیار محیط و زیرساخت (٪۱۵)، انرژی و تغییرات اقلیمی (٪۲۱)، مدیریت پسماند (٪۱۸)، آب (٪۱۰)، حمل و نقل (٪۱۸) و آموزش (٪۱۸) برای ارزیابی و رتبهبندی مراکز آموزش عالی استفاده می‌نماید.
- رتبه بندی دانشگاهی هییکت HEEACT
- رتبه بندی دانشگاهی CWUR
- رتبه بندی دانشگاهی سایمگو SIR - SCImago Institutions Rankings
- رتبه بندی مجلات و کشورها SJR - SCImago Journal and Country Rank
- رتبه بندی عملکرد دانشگاه ها URAP - University Ranking by Academic Performance
- رتبه بندی دانشگاه های جهان ISC
- رتبه بندی دانشگاه های جهان اسلام ISC
- رتبه بندی وب دانشگاه ها ۴ICU
- رتبه بندی دانشگاه های ایران ISC
